İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET
l- DEVLET YÖNETİMİ
Devlet Yapısı
İslamiyetten önce Türk toplumunda siyasî teşkilatlanmanın en üst kademesinde "İL" denilen
devlet bulunmaktaydı.
İl, boyların ve budunların birleşmesiyle meydana gelen, bir devlet başkanının sorumluluğu ve yönetimi altında,
siyasî bir iş birliğinden oluşuyordu.
Türk il'i (devleti) toprak, halk, töre (ortak hukukî ve idarî düzen) unsurlarının birleşik yapısı içinde,
vatanı koruyan, milleti huzur ve barış içinde yaşatan siyasî bir kuruluştur.
NOT : Tarih boyunca, yıkılan bir Türk devletinin yerine tekrar yeni bir devletin kurulmasıyla Türk devletlerinin devamlılığının sağlanmasında, devlet yapısındaki özelliklerin ve Türklerin devlet kurma yeteneklerinin önemli
rolü olmuştur.
İslamiyetten önceki Türk devletlerinde devlet başkanları tanhu ve şan-yü «sonsuz genişlik, büyüklük»
kağan, han, yabgu, il-teber ve idi-kut gibi unvanlar kullanmışlardır. Bunlar içinde en çok kullanılan ve yaygın olanı
han, hakan ve kağan'dır.
Hakanın Görevleri: Hükümdarlık güç ve yetkilerini Tanrıdan ( Tengri ) alan hakanların önde gelen görevi,
milletini refah ve barış içinde özgür olarak yaşatmaktı.
Ayrıca ülke çapında asker toplamak, orduyu idare etmek, devletin yüksek meclisini yönetmek, hakanın
görevleri arasındaydı.
Hükümdarlık Sembolleri: Türk devletlerinde hakan, idare etme yetkisi ve devlet başkanı sıfatını belirten
bazı sembollere sahipli. Bunlar otağ (hakan çadırı), taht, tuğ (sancak, bayrak), davul ve sorguç (serpuş)'tur.
Hakan'ın belirli zamanlarda devlet ileri gelenlerine ve halka, törenlerde resmî ziyafet vermesi hükümdarlık
gereğiydi.
Hatun (Katun): Hakanın eşine hatun denirdi. Türk devlet idaresinde hatun da söz sahibiydi.
Savaşlarda hakanın yanında yer alan hatun, devlet adamı gibi eğitilir ve yetiştirilirdi.
Böylece devlet idaresi ve komşu devletler hakkında bilgi sahibi olur, gerektiğinde devlet başkanlığı yapar,
elçi kabul eder ve devlet meclisine katılabilirdi
Veliaht: Hakanın ölümünden sonra onun yerine geçen veliahtın büyük oğul olması gerekli değildi.
Tahta geçecek kişinin çoğunlukla faydalı ve başarılı olabilecek yeteneğe sahip bir hanedan üyesi olması,
ön planda tutulmuştur. Ayrıca veliaht küçük yaşta ise, amcasının tahta geçmesi mümkün olabiliyordu.
DİKKAT : Tanrı tarafından hakana verildiği düşünülen yönetme hakkının kan aracılığıyla hakanın
bütün evlatlarına da geçmiş olduğu düşüncesi, her prensin ( tegin ) tahtta hak iddia etmesine yol açabiliyordu.
Bu suretle kardeşler arasında doğan taht mücadelesi, üstün gelen tarafın hakan olmasına kadar sürerdi.
Ancak bu mücadeleler devletin zayıflaması, hatta parçalanmasına dahi yol açabilmektedir.
İdarî Teşkilat:
Türk devletlerinin toprakları genişledikçe, yeni alınan ülkelerin yönetilme zorlukları ortaya çıkmıştır.
Bu nedenle devlet arazisi iki kısma ayrılarak.; sağ-sol, doğu-batı, ak-kara, iç-dış gibi adlarla anılmıştır.
Bu bölünmede daima batı tarafın üstünlüğü tanınır ve burayı veliaht yönetirdi. İkinci kısım ise, hanedandan
diğer bir prensin idaresine verilirdi. Merkezde ise hakan bulunurdu.
NOT : Her iki tarafın yöneticileri Hakan'a bağlıydılar.Savaş sırasında ordular birleştirilir, bağlı oldukları yere göre
ordu'da yerlerini alırlardı.
Türk devletlerinde sağ ve sol tarafların yöneticileri ilig, yabgu veya şad unvanı taşırdı.
Yabgu ve Şad hakandan sonra gelen en büyük unvanlardı ve hakanın en büyük kardeşi bu unvanı taşırdı.
Ayrıca atabey, yuğruş, buyruk, inanç, tarkan, apa,ataman, çavuş vb. unvanlar taşıyan devlet büyükleri,
idarî teşkilatta yer alırlardı.
Uygur devlet merkezinde uluğ hacip (başvczir), subaşı (başkomutan), bitikçi (başkatip),
ağacı (maliye işleri ile ilgili memur), yalvaç (elçi) denilen devlet memurları bulunmaktaydı.
Toy ( Kurultay ) : Devletin , siyasî, ekonomik ve kültürel işlerinin görüşülüp karara bağlandığı meclise denilirdi.
Hakan meclisin tabiî başkanıydı.
Hakanın meclise başkanlık edemeyeceği hallerde, aygucı veya üge (öğe) denilen ve
hükümdar ailesi dışından olan bir kişi, bu görevi yürütürdü. Hatunlar da meclislere katılmışlardır.
DİKKAT : Bu toplantılara, hakana bağlı bütün prensler ve bağlı devlet temsilcileri katılmak zorunda idi.
Aksi durum, bağımsızlık ilanı olarak kabul edilirdi.
Toplum Yapısı
Türk toplumunda en küçük sosyal birim aileydi.
Toplum yapısının çekirdeği olan aile, Türklerde «küçük aile» tipindeydi. Aile reisi bütün malın sahibi ve
aile fertlerinin yöneticisiydi. Ailede mülk ortaklığı, sadece otlaklar ve hayvan sürüleri için söz konusuydu.
Evlenen erkek veya kız evlat, baba ocağından hisselerini alıp ayrılırdı.
Yeni kurulan bir ailede kadın, tamamen kocasının ailesine tabi olur, hatta kocası ölürse,
kocasının aile fertlerinden biriyle evlenebilirdi. Evlenen oğula ayrı bir ev (çadır) açmak eski bir gelenekti.
Baba evi, en küçük oğula kalırdı. En çok himayeye muhtaç küçük çocuğun korunması,
uyulması gereken töre kurallarından biriydi.
Türklerde tek kadınla evlenmek yaygındı. Toplumda kadın ve erkek eşitti, kadınlar da ata binip ok atar,
ağır sporlar yapabilirlerdi.
Sosyal yapının oluşması, toplumun temeli olan ailenin bir diğeriyle birleşmesi sonucuna bağlıydı.
Böylece aileler veya soylar bir araya geldiğinde, sosyal bir birlik ortaya çıkardı. Buna boy denilirdi.
Her boyun basında bir bey (beg, bî) bulunurdu. Boy beyi cesareti, maddî manevî gücü ve dürüstlüğüyle tanınmış
kimseler arasından seçilirdi. Seçimi, boyu oluşturan aile ve soyların temsilcilerinden oluşan bir danışma kurulu yapardı.
Her boyun, belirli bir arazisi ve askerî kuvveti bulunurdu. Sahip oldukları mülk ve hayvan sürülerini
başka topluluklardan özel damgalarla ayırt ederlerdi.
Türk boylarına ait isimler, genellikle bu boyların siyasî ve sosyal özelliklerini ifade ederdi.
Örneğin ; kuvvet ve sağlamlık ifade edenlere Türk, Kayı, Kınık; boylar birliğine katılanların sayısına göre
Dokuz-Oğuz, On-Uygur; adam veya insan manasında Hun;
askerî ve siyasî olaylar etkisiyle oluşan boylar Hazar, Uygur, Sibir,Bulgar diye adlandırılmıştır.
Boyların birleşmesiyle oluşan sosyal topluluk da bodun (halk topluluğu) olarak isimlendiriliyordu.
Genellikle boylar arasındaki sıkı iş birliğine dayalı olan budunun başında bir han bulunurdu.
Aileler , boyları ; boylar, budunları ; budunlar , İl 'i ( Devleti) oluşturmuştur.
Ordu :
Türk ordusu ücretli değildi
Türk orduları daimiydi.
Her kadın ve erkek asker sayılırdı.
Her an savaşa hazırlıklı olurlardı.
Türk ordu teşkilatını kuran Mete Han'dır.
10'lu sistem denilen teşkilatlanma yapılmıştır.(10 kişinin başında Onbaşı,100 kişinin başında Yüzbaşı,1000 kişinin
başında Binbaşı,10.000 kişinin başında Tümenbaşı) Bu yolla sağlanan kumanda zinciri sayesinde ordunun ve halkın
bir merkezden idaresi mümkün olmuştur.
NOT : Bu düzen Avrupa'ya Attila ile girmiştir.
Ok, yay, kement, kargı, mızrak,süngü, kalkan, kılıç başlıca silah araçlarıdır.
Savaş taktiğinin iki önemli özelliği "Sahte Ricat" ( sahte çekilme ), ve "Pusu" dur.
Bu taktikle Malazgirt,Niğbolu,Mohaç savaşları gibi savaşları kazanmışlardır.
Savaş stratejileri "keşif seferleri" ve "yıpratıcı savaşlar" a dayanır.
Sınır boylarında tampon bölgeler bırakmışlardır.
Askeri alanda Çin, Roma, Bizans, Rus, Balkan Slavlarını ve Moğolları etkilemişlerdir.
2- DİN VE İNANIŞ
En eski Türk Dini :
Türklerin eski devirlerinde Gök kutsal sayılmıştır.
Bunun yanında bazı dağ, ırmak,vadi gibi varlıklarda gizli güçlerin olduğuna inanıyorlardı.
Güneş ve Ay'da kutsal sayılmıştır.
Hun Dininin özellikleri :
Dağ , vadi, göl gibi tabiattaki bazı varlıklar kutsallıklarını korumaya devam etmiştir.
Gök asıl tapılan unsur haline gelmiştir. Gök için "Tengri" kelimesini kullanmışlardır.
Atalarının ruhlarını da kutsal kabul etmişlerdir.
Bu nedenle ataların mezarlarına dokunma savaş sebebi sayılmıştır.
İyi ve kötü ruhlara , fal ve büyüye inanmışlardır.
Ölülerin kötü ruhlardan kurtulması için uzun süre bekletmişlerdir.
Cesedin kokmasını önlemek amacıyla mumyalamışlardır.
Göktürklerde Din :
Evrenin üst üste gelen katlardan oluştuğuna inanılmıştır.
Gök'ün onyedi, yerin altının ise yedi kattan oluştuğuna inanırlardı.Bu ikisinin arasında insanların yaşadığı yeryüzü
bulunurdu.
Tek tanrı inancına bu dönemde ulaşılmıştır. Bütün evren göğün en üst katında oturan Tanrı'ya itaat ederdi.
Göktürkler Tanrı'ya "Türk Tanrısı" adını vererek onu millileştirmişlerdir.
Tanrı'ya ; Ugan , Bayat , Ulu Yaratgan da demişlerdir.
Bazı kutsal saydıkları yerlerde Tanrı'ya dua edip, kurban kesmişlerdir.
Uygurlarda Din :
Önceleri Şamanizm' e inanmışlardır.
Bögü Kağan döneminde Mani dinini kabul ettiler. * Orta Asya'da Türkler'de ilk kez göktanrı din inancı dışında
başka bir dini kabul etmesi.
Doğu Türkistan Uygurları " Budizm " i dini inanç olarak benimsediler.
Hazarlarda Din :
Önceleri Şamanizm'e inanıyorlardı.
Sonra devlet yöneticileri ve halkın bir bölümü " Museviliğe " inanmıştır.
Hazarlarda son derece geniş bir dini hoşgörü vardır. Müslüman, Hristiyan, Musevi , Şaman dininden olanlar
birlikte yaşamışlardır.
Kam ( Şaman - Baksı ) : Türklerin din adamlarına verdikleri isimdir. Şamanlar ; fala bakar, büyücülük yapar, gelecekten
haber verir , doktorluk yaparlardı. * Diğer toplumlarda olduğu gibi ayrıcalıklı bir sınıf haline gelmemişlerdir.
Yuğ : Ölü gömme törenine verilen isim. Acılı bir şekilde törenlerini yaparlardı. Yedi gün sürerdi.
Ölü ' nün silahları , eyeri , değerli eşyaları ve kurban edilen Atı mezara birlikte konurdu.
Balbal : Ölen kişinin hayatta iken öldürdüğü düşman sayısı kadar taşın mezarın kıyısına dikilmesi ile oluşan
anıtlar.( Öbür dünyada hizmetlerini göreceği inancıyla bu taşları dikerlerdi)
Kurgan : Türklerde mezarlara verilen isim.
Kam (Şaman) Dininden kalma geleneklerden :
Evli çiftlerin üzerine para,buğday,şeker vb. atılması ( Saçı ) ( Darısı başına deyimi )
Kapı eşiğine basmama ( Ölen atalarının ruhlarının eşikte durduğuna inandıklarından)
Sadaka verirken başa çevirme
Türbe, ağaç ve mezarlara çaput bağlama
Ölen kişinin evine yemek götürme.
Türklerin kabul ettiği dinler : Şamanizm, Maniheizm , Musevilik , Hristiyanlık , Mazdeizm ( Zerdüştlük),
Budizm , İslamiyet. ( Çok geniş bir çevreye yayılmışlardır.)
Hukuk :
Türk hukuku, töre ve geleneklere bağlı olarak oluşmuştur.
Türe ( Töre ) : Türklerin adet ,gelenek ve göreneklerinden oluşturdukları yazısız hukuk.
Devlet işleri ve toplum düzeni "Töre" ile sağlanırdı.
Siyasi suçlara, hükümdarın başkanlığındaki yüksek devlet mahkemesi ( Yargu ), adi suçlara ise
Yarganlar'ın ( Hakimler ) oluşturduğu mahkemeler bakardı.
Hunlar ve Göktürklerde, göçebe hukuku , Uygurlarda yerleşik hukuk anlayışı görülür.
Örneğin ; işlenen adi suçlarda hapis cezası 10 gündür. Bunun temel nedeni ,göçebe yaşam koşullarıdır.
Üste dön
3- SOSYAL VE İKTİSADİ HAYAT
Sosyal Hayat
Hun ve Göktürklerde sosyal yapı, göçebe hayata dayalıydı. Bu nedenle Türkler çadırlarda (yurt, otağ)
yaşarlar ve bu çadır Türk aile birliğinin kutsal bir sembolü sayılırdı
Türk devletleri genel olarak iki sosyal birliğe, aile ve ordu'ya dayanmaktaydı.
Hun toplumu ordu düzenine göre teşkilatlanıyordu. Bu toplulukta herkes savaşçıydı.
Hunların savaş tekniği, göçebe hayatın gerektirdiği özelliklerden doğmuştu.
Hun ve Göktürk devletlerinde, bir başkent kurarak oraya yerleşme isteğine karşı çıkılmıştır.
Bilge Kağan'ın surlarla çevrili bir şehir inşa etmesi üzerine, Tonyukuk' tan ;
"Eğer, surla çevrili bir şehirde yerleşir ve bir kere yenilirsen esir olursun"
Ordu kelimesi , Hunlar ve Göktürklerde, yer değiştirebilen otağlı başkent anlamına gelmektedir.
Ordu adının, başkent ve şehirlere verilmesine, yerleşik hayata geçen ilk Türk kavmi olan Uygurlarda rastlanır.
Türklerde yerleşik hayatın başlangıcı, kışlak hayatıdır. Bu nedenle sürekli kışlaklar,
şehir hayatına geçişin temelini oluşturmuştur.
Türkler göçebe hayat gereği, hayvancılık ve avcılık yaparlardı.
Yarı göçebe topluluklarda çiftçilik de görülmektedir.
İklim şartlarıyla bağlantılı olarak yaşayan göçebe Türkler, kışı geçirmek için ormanlık veya rüzgarlardan korunan
bir vadiyi seçerlerdi. Kışlak denilen bu yerlerde nisan ayı ortalarına kadar kalıyorlardı. Yazın ise,
yaylak adı verilen, sulak ve açık otlaklara doğru göç ederek, göl ve ırmak kenarlarında yaşarlardı.
Türklerde at, göçebe hayatın vazgeçilmez bir parçasıdır. Etini yemeleri, sütünden "Kımız" denilen içki yapmaları,
derisini giyimde kullanmaları açısından At büyük önem taşımıştır.Küçük yaşta ata binmeyi öğrenen Türkler,
at üstünde alışveriş yapmışlar, yemek yemişler,uyumuşlardır.
Attan başka deve, merkep ve katır da göçebe toplulukların ulaşım araçlarını oluşturmuştur.
Başlıca gıda maddeleri , koyun eti ve süt ürünleridir.Eti uzun süreli koruyabilmek için konserve yapmışlar,
Besledikleri hayvanların deri, yün, kıl vb. ürünlerini değerlendirmişlerdir.
İktisadi ( Ekonomik ) Hayat
Ekonominin temeli hayvancılığa dayanır. At , koyun , sığır ,katır , deve beslenilen hayvanlardır.
Demir madeni ve işçiliğinin de ekonomide önemli etkisi olmuştur.
İpek yolu, ticari gelirlerin sağlandığı önemli bir ekonomik kaynaktır.
Hayvancılık, Ziraat ( Tarım), alınan vergiler ,hediyeler diğer ekonomik kaynaklardır.
Ticaret :
Canlı hayvan,deri ,kösele, kürk , hayvani gıdalar satmışlar ; tahıl ve giyim eşyası almışlardır.
Asya Hunları , Göktürkler , Uygurlar Çin'le, Avrupa Hunları Bizans'la ticari anlaşmalar yapmışlardır.
İpek yolu , ticari hayatın canlı olmasını sağlamıştır. Bu nedenle ipek yolu egemenliğini sağlamak önemlidir.
Kürk yolu'nda ise ( Hazar ve Bulgar ülkelerinden başlayıp, Çin'de sona ererdi) sincap,sansar,tilki,samur,
kunduz,vaşak kürklerinin ve bunlardan yapılan giyim eşyalarının ticareti yapılırdı.
Ziraat :
İklim ve coğrafi şartların uygun olduğu bölgelerde Tarım yapmışlardır.
Buğday, Darı, Kendir , bezelye, bakla, üzüm, bostan yetiştirmişlerdir.
Tarımda ençok gelişmeyi uygurlar göstermişlerdir.
4 - YAZI, DİL VE EDEBİYAT :
Türk Dili ve Yazısı
Türkçe, Ural-Altay dilleri ailesindendir,
Türk yazısının ilk örneğine VIII. yüzyıl başlarından itibaren Orhun Yazıtları'nda rastlanılmaktadır.
( Bu yazıtlarda görülen Türkçe gelişmiş bir dildir.)
Türk dili, XIII. yüzyıl boyunca, çeşitli alfabelerle ifade alanı buldu. Bunların en eskisi ve Türklere özgü olanı Göktürk,
ikincisi ise Uygur alfabesidir. Bunun dışında Türkler, Soğd, Brahmi, Süryanî , ender olarak Tibet ve Çin alfabelerinden başka, Arap, Kiril ve Latin alfabelerini kullanmışlardır.
Göktürk Yazısı :
En eski Türk yazısı olma özelliğini taşır
V. ve IX. yüzyıllar arasında Yenisey mezar taşları ve Orhun Yazıtları'nda görülmektedir.
Göktürk yazısına, karakter benzerliği dolayısıyla, eski İskandinav, Germen yazısı (runik) na benzetilerek,
"runik Türk yazısı" adı da verilir.
Göktürk harflerinin karakteri, işaretlerin esas olarak keskin düz çizgilerden meydana gelmiş olması ve bitişmemesidir.
Yazı sağdan sola yazılır, kelimeler, aralarına üst üste iki nokta konarak birbirinden ayrılır.
Orhun alfabesi 38 harften oluşur. Bunların 4'ü sesli, 34'ü ise sessiz harflerdir.
Bu alfabenin ilk örneklerine Orhun Yazıtları'nda rastlandığından Orhun alfabesi de denilmektedir.
Uygur Yazısı :
Eski Türklerin yazıda kullandıkları ikinci millî alfabesi Uygur alfabesidir.
Uygur yazısı, Soğd alfabesinden alınmıştır.
Uygurlar, Soğd alfabesini geliştirerek, bazı küçük ilave ve değişikliklerle kendilerine özgü bir alfabe haline getirmişlerdir.
Uygur yazısı, sağdan sola doğru yazılırdı. Alfabede 18 harf vardır ve harfler genellikle birbirleriyle bitiştirilir.
VIII. yüzyılın ilk yarısında kullanılmaya başlamış, öteki Türk kavimleri arasında da yayılmıştır.
X. yüzyıldan itibaren yerini Arap alfabesine bırakmakla birlikte hemen önemini kaybetmedi.
Moğol hakimiyetinin kurulmasıyla (XIII. yüzyıl) yeniden canlanmış, uzun süre Moğolların resmî yazısı olmuştur.
Matbaa :
Kağıt ve baskı tekniği Uygurlarca bilinmekte idi. Baskı tekniğini (matbaa) ilk kullananların Çinliler olduğu görüşü yanında, bir kısım araştırmacılar da matbaanın ilk önce Uygurlarda kullanıldığı görüşündedirler.
Matbaanın, batıya yayılmasında Uygurların büyük rolü olmuştur. ( Avrupa, Moğollar aracılığı ile XIII. yüzyılda
Uygur baskı tekniğinden haberdar olmuştur.) Gutenberg matbaanın mucidi değil sadece geliştiricisidir.
Uygurlar, Avrupa'dan yüzyıllar önce kağıdı biliyorlardı. Kağıdı, önce Araplar,
VIII. yüzyılda ele geçirdikleri esirlerden öğrendiler ve Semerkant' ta bir kağıt imalathanesi kurdular.
Kağıt, XI. yüzyılda Arap fetihleriyle İspanya'ya, dolayısıyla Avrupa'ya yayılmıştır.