mehmetkarahanlı
Aktif Üye
UYDUMUZ AY HAKKINDA NE BİLİYORUZ..?
Ay bize hep aynı yüzünü gösteriyor, bunun adı “Gelgit Kilidi”: Uzun zaman önce, Dünya’nın kütleçekim kuvvetinin yarattığı gelgit etkisi Ay’ın kendi etrafında dönüşünü yavaşlattı. Bir Ay günü yaklaşık 27 Dünya günü sürüyor (Ay takvimi). Bu da Ay’ın kendi etrafında dönüş süresi ile Dünya’nın etrafında tur atma süresinin eşit olduğu anlamına geliyor.
Sonuçta Ay’ın gezegenimizden asla görünmeyen bir Karanlık Yüzü var ve Ay bize hemen hep aynı yüzünü, 1900’lerde çekilen filmlerde gülümseyen Ay Dedeye benzettiğimiz kraterli yüzünü gösteriyor. Ay’ın gizemli Karanlık Yüzü, aynı zamanda Pink Floyd’un aynı adı taşıyan ve ruhumuzu canlandıran 1973 tarihli albümüne esin kaynağı olmuş durumda.
Bunun sebebi ise Karanlık Yüzü sadece uzay çağında, 50’lerden sonra Ay’a fotoğraf çeken ilkel uydular gönderdikten sonra keşfedebilmiş olmamız. İnsanlık tarihi boyunca Ay’ın Karanlık Yüzü bizim için gizemini korumuştu.
Ay ağaçları: Ay’da ağaç yok, çünkü Ay’ın atmosferi ve humuslu toprağı yok. Kısacası Ay’da hayat yok ama biz Ay’dan Dünya’ya 400’den fazla ağaç getirip diktik! Nasıl mı?
1971 yılında, Ay’a giden Apollo 14 kapsülüne binen astronot Stuart Roosa yanında bir torba tohum götürdü. Alan Shepard ve Edgar Mitchell Ay’da gezerken O da tohumlarına bakıyordu. Astronotlar geri dönünce ziraatçılar bu tohumları ABD’nin çeşitli bölgelerine diktiler. Böylece bir nevi Ay’dan ağaç getirmiş olduk.
Günümüzde Dünya’nın kaç uydusu var: İki Ay? Dünya’ya iki gezegen çarptı derken hızlı çalışan hayal gücümüz bize bu soruyu da sordurabilir: Dünya’nın gerçekte kaç uydusu var? Bir mi, iki mi? Ay’ı biliyoruz ama ya uzaktan geçici olarak Dünya yörüngesine giren asteroitler, uzaydaki kaya parçaları?
1999 yılında bilim adamları 5 kilometre çapında bir asteroitin Dünya yörüngesine girdiğini duyurdular. Bu uzay kayası gezegenimizin etrafındaki bir tam eliptik (oval) yörünge turunu 770 yılda tamamlayacaktı. Gökbilimciler geçici uydumuzun en az 5000 yıl yörüngede kalacağını söylüyor. 4,6 milyar yıllık Dünya tarihinde kimler geldi, kimler geçti?
Ay mı? Ay değil, sanki kum torbası: Ay’ın Karanlık Yüzü bize bakan yüzünden çok farklı. Çünkü Karanlık Yüz dış uzaya bakıyor ve uzaydan gelen göktaşları daha çok Ay’ın Karanlık Yüzüne çarpıyor. İyi de oluyor.
Ay’ın öteki yüzünün nasıl delik deşik olduğuna dikkat ederseniz, Ay’ın bize kalkan olduğunu ve Yeryüzünde hayatı yok edecek asteroit çarpışmalarını kendi üzerine çekerek bizi koruduğunu görebilirsiniz. Ay’da atmosfer, kar, yağmur, çamur ve hava olayları yok. Milyarlarca yıl önce açılan kraterler hiç aşınmıyor, olduğu gibi günümüze kalıyor.
Ay yuvarlak değil: Ona bakarsanız Dünya da mükemmel bir küre değil. Merkezkaç kuvveti yüzünden, kendi etrafında dönen bütün yuvarlak gökcisimlerinin kutupları biraz basık (alçak) ve ekvator bölgeleri biraz şişkin oluyor (yüksek). Ay ve Dünya az biraz yumurta şekilli. Ay’ın kütle merkezi ile “şekil merkezi” tam olarak örtüşmüyor, aralarında 2 kilometre mesafe var.
Ay depremleri: Evet, Ay’da deprem oluyor. Belki 9 şiddetinde bir deprem değil; ama Ay’ın kütle çekimi Dünya’nın 6’da biri ve çapı ise 4’te biri. Bu yüzden zayıf Ay depremlerini küçümsememek gerekiyor. Ay’da sadece 20 kilo gelen ve ancak zıplayarak dolaşabilen (moon walk) Apollo astronotlarının ziyareti sırasında deprem olsaydı onları yürürken rahatsız edebilirdi ve yürüdükleri bölgenin yakınına büyük bir asteroit düşseydi, astronotları yere savurup uzay elbiselerini delerek basınç kaybı ve havasızlıktan ölmelerine sebep olabilirdi.
Ay’ın yavaşlayıp bize hep aynı yüzünü dönmesine nedeni gelgit kuvvetleri; yani Dünya’nın kütleçekim etkisi, Ay uzakken aydınlık yüzünü bize doğru çekiyor, yakınken ise uydumuzu sıkıştırıp “büzüyor”. Bu da Ay’ın zorla esnemesine, içinin sürtünmesine ve “Ay sarsıntılarına” yol açıyor.
Ayrıca, Ay ilk oluştuğunda uzayın soğuğundan yalıtılmış çekirdeği, üstündeki onca kaya katmanının ağırlığıyla sıcaktı. Dünya’nın gelgit etkisinin yol açtığı esneme ve sürtünme hareketleri, erimiş kayalardan oluşan çekirdeğin, bugüne kadar sıvı halini korumasına yol açmış olabilir (son araştırmalarda dış çekirdeğin sıvı olduğunu tespit etmiş bulunuyoruz).
Ay merkezine binen ağırlık kayaları sıkıştırarak eritecek kadar fazla; fakat erimiş dış çekirdeğe basınç yapıp onu katı halde tutacak kadar fazla değil. Yalnız iç çekirdeğin katı olduğu düşünülüyor.
Ay jeolojik olarak aktif değil, yani Ay’ın kıtaları yok. Ay kabuğu Dünya’da yer değiştiren kıtalar gibi tektonik plaka hareketleriyle kaymıyor. Dış çekirdeğin sıvı olması ise bazı derin sarsıntılara yol açabilir. Bununla birlikte asıl gelgit etkisi Ay’ı sıkıştırıp büzerek periyodik sarsıntılara yol açıyor.
Ancak bir sorun var: NASA’nın Ay Kaşifi (Lunar Prospector) uydusu Ay’ın çekirdeğinin oldukça küçük olduğunu ve toplam kütlesinin yalnızca yüzde 2 ila 4’ünü oluşturduğunu gösterdi. Dünya’nın çekirdeği ise gezegenimizin kütlesinin yüzde 30’unu oluşturuyor. Ay çekirdeği volkanik faaliyetlere yol açacak kadar büyük ve sıcak değil. Belki sıvı dış çekirdek bazı derin sarsıntılara yol açıyor olabilir.
Son olarak, Ay’a sürekli asteroit çarpıyor. Büyük çarpışmalar ya da Ay seferlerinden beri uydumuzun yüzeyinde dinlenen Apollo araçlarına yakın bölgelerde gerçekleşen çarpışmalar hissedilebilir sarsıntılara, hatta çok şiddetli depremlere neden olabilir.
Yalnız Ay konusunda şanslıyız: Ay’da deprem ve krater izleri olduğu gibi kalıyor. Unutmayın, Ay’ın atmosferi yok ve bundan yola çıkarak biliyoruz ki Ay’da milyonlarca yıl içinde kayda değer bir deprem ya da volkanik püskürme yaşanmadı. Olsaydı, izlerini aynen görürdük.
Ay mı gezegen mi? Ay, yeni astronomik sınıflandırmada cüce gezegen kategorisine giren Plüton’dan daha büyük! Oysa Plüton eskiden Güneş sisteminin en uzak gezegeni, 9. gezegen olarak kabul ediliyordu. Bu yüzden bazı bilim adamları Ay’ı da cüce gezegen sınıfına sokuyor. Ay nasıl oluştu sorusu biraz da bundan kaynaklanıyor: Dünya’dan mı koptu? Kendi başına oluşup Dünya yörüngesine mi girdi? Dünya’dan koptuysa cüce gezegen sınıfına girer mi?
Dünya’da gelgitlerin kaynağı Ay: Okyanus sularının Dünya kayalarından daha zor hareket ettiğini tahmin edersiniz. Bununla birlikte, Newton’ın kütleçekim yasalarına göre Dünya Ay’ı çektiği kadar Ay’da Dünya’yı çekiyor (daha zayıf bir çekim olsa da kütlesine ve aramızdaki mesafeye orantılı bir kuvvetle).
Ay, Dünya ile Güneş arasında olduğu zaman gelgit şiddeti artıyor ve denizler daha çok yükselerek alçalıyor. Çünkü Güneş de Dünya’yı kendine çekiyor ve Ay Güneş’in önüne geçince, ikisi güç birliği ederek okyanuslarda daha güçlü gelgitlere yol açıyor. Dünya’nın eliptik yörüngesinde Güneş’e daha yakın olduğu aylarda gelgit etkisi şiddetini artırıyor. İşin genel mantığı bu, detayları ise aşağıda.
Dünya, Ay ve Güneş aynı hizada olduğu zaman, Güneş’in kütleçekim etkisi Ay’ın çekimine eklenerek denizin maksimum ölçüde kabarmasına (maksimum gel, maksimum met) yol açıyor. Bahar gelgitleri (yüksek gelgitler) Güneş ve Ay, Dünya’nın aynı tarafında olduğunda (yeniay) veya Güneş ile Ay Dünya’nın ters taraflarında olduğunda (dolunay) gözlemleniyor. Ay ilk dördün veya son dördün evresinde iken (yani Dünya-Güneş hizasına dik açıda olduğunda) ise, Güneş ile Ay’ın çekimi birbirine karşı işliyor ve bu da gelgit etkisini azaltıyor. Buna küçük gelgit diyoruz.
680px-Tide_overviewHer durumda, Dünya’nın bir yüzündeki gelgit etkisi “met haline” geçtiğinde (denizler maksimum kabardığında) ters yüzünde de aynı etki görülüyor. Bunun sebebi ise Ay’ın sadece okyanusları değil, Dünya’yı da kendine çekmesi.
Dünya Ay’a doğru gitmeye çalışırken, gezegenin kabuğu Dünya’nın arka tarafındaki okyanusları biraz geride bırakarak, o taraftaki denizlerin de “görünüşte” kabarmasına yol açıyor. Eylemsizlik ilkesi yüzünden, arka taraftaki moleküler olarak akışkan (sıvı halde) ve Dünya’nın kütlesine oranla hafif olan okyanusların Ay’ın çekimine cevap vermesi gecikiyor. Dünya’nın Ay’a bakmayan yüzündeki okyanuslar o bölgedeki Dünya kabuğu kadar hızlı sıkışmıyor.
2007-0920eclipseAy sana güle güle: Hayır, 70’lerin Uzay 1999 dizisindeki gibi saçma sapan bir nükleer patlamanın, bilimsel gerçeklere aykırı olarak Ay’ı yörüngesinden çıkarıp, ışıktan hızlı olarak uzayın derinliklerine fırlatmasından söz etmiyoruz. Bırakın ışık hızını aşmanın imkansızlığını, Ay’ı Dünya’dan koparacak kadar şiddetli bir patlama hem uydumuzu hem de Dünya’mızı yok ederdi. Kısacası Ay’ı parçalar, Dünya’daki hayatı ise Ay’dan yağan döküntünün yol açtığı dev asteroit çarpışmalarıyla yok ederdi. Nokta.
Peki Ay bir gün bizden kopacak, Dünya yörüngesinden çıkıp uzaya savrulacak mı?. Aslında siz daha bu yazıyı okurken Ay bizden yavaş yavaş, yılda 3,8 cm uzaklaşıyor. Açısal momentumun korunumu yasası uyarınca, Ay her an Dünya’nın kendi etrafında dönmesini yavaşlatıyor ve bu enerjiyi çalarak kendini bizden uzaklaştırmakta kullanıyor. Örnek verecek olursak, 4,4 milyar yıl önce Ay oluştuğunda Dünya kendi etrafında 4 kat hızlı dönüyordu (6 saatte bir!) Acaba o hızda dönen gezegenimizde ne kasırgalar esiyordu?
O zamanlar Ay Dünya’ya çok yakındı. Bizden sadece 22.530 km uzaktaydı ve gökyüzünün yarısını kaplıyor, gündüz gözü de tabak gibi görünüyordu. Şimdi bizden ortalama 400 bin kilometre uzakta ama korkmayın, Ay’la yakın zamanda vedalaşmayacağız. Ay çok yavaş uzaklaşıyor ve o bizden kopana kadar evren ömrünü tamamlayarak yok olabilir
Ancak Ay’ın bizden yavaş yavaş uzaklaşmasına sebep olan şey gelgit etkisi. Bu etki de Ay Dünya’dan uzaklaştıkça azalacak. Bu süreç milyarlarca yıl alacak ve bu arada Güneşimiz de muhtemelen ömrünü tamamlayarak bir beyaz cüceye dönüşecek fakat Ay, Dünya’dan uzak gelecekte yeterince uzaklaştığında gelgit etkisi de duracak. Bunun iki sonucu var: 1) Ay’ın Dünya’dan uzaklaşması duracak, yani Ay asla Dünya yörüngesinden kopup uzayda kaybolmayacak. 2) Dünya’nın dönüşü de yavaşlayacak, günler uzayacak ve gezegenimizin her zaman aynı yüzü Ay’a dönük olacak.
